مقدمه جوندگان باغات پسته
جوندگان (Rodentia) گروه بزرگی از جانوران می باشند، به طوری که در میان پستانداران بزرگترین راسته را تشکیل می دهند. جمعیت جوندگان روی زمین از جمعیت کل پستانداران دیگر بیشتر است (اعتماد، ۱۳۵۷). دندان های پیشین جوندگان همیشه در حال رشد بوده و دائما طول آنها زیاد می گردد ولی جانور با جویدن مواد مختلف خوراکی و غیر خوراکی) و ساییدن دندانها به یکدیگر، تیزی آنها را حفظ کرده و طول آنها را ثابت نگه می دارد. به همین دلیل این جانوران حتی به مواد چوبی، سلولزی، پلاستیکی و غیره حمله کرده و آنها را می جوند (سپیدار، ۱۳۶۹). کانالها (حتی سیمانی و لوله های آبیاری، ساختمانها، وسایل زندگی انسان، کابل های برق و از این قبیل، از جمله وسایلی هستند که مورد حمله ی جوندگان قرار می گیرند (سپیدار، ۱۳۶۹ و تقی زاده، ۱۳۶۰). بیشتر جوندگان برای خود لانه می سازند. اغلب لانه ی جوندگان در زمین ساخته می شود.
جوندگان برای ساختن لانه دالانهای متعدد چند سوراخه حفر می کنند. عمق لانه ها، تعداد سوراخها و همچنین طول و پیچیدگی دالانها در گونه های مختلف جوندگان متفاوت است. لانه سازی و زندگی در عمق زمین در زندگی جوندگان اهمیت زیادی دارد. جوندگان حیوانات بی دفاعی هستند که در طبیعت دشمنان فراوان دارند بنابر این داشتن لانه ها و سوراخهای متعدد نقش عمده در حفاظت آنها دارد (1977 ,Hanney و شاهرخی، ۱۳۷۹). در زندگی جوندگان، حواس نقش خیلی مهمی دارند. علی رغم کوچکی جته و آسیب پذیری آنها در برابر خطرات، با بهره گیری از حواس خود بسیاری از خطرات را دفع می کنند. حواس جوندگان بر حسب نوع زندگی آنها متفاوت است. جوندگانی که عادت به زندگی در زیر زمین دارند از قدرت بینایی خیلی ضعیفی برخوردارند (مانند موش کور). چنین جوندگانی بیشتر حس بویایی و لامسهی قوی دارند. جوندگانی که در روز فعالیت دارند حس بینایی و شنوایی بسیار قوی دارند (1977 ,Hanney و اعتماد، ۱۳۵۷). جوندگان دارای قدرت تولید مثلی بالایی هستند و به همین دلیل علی رغم دشمنان فراوانی که در طبیعت دارند تعداد آنها کاهش نمی یابد. بسیاری از جوندگان در تمام طول سال تولید مثل می کنند. برخی از آنها در طول یک سال ۵-۶ بار زایمان می کنند. همچنین تعداد
بچه ها نیز در هر بار زایش زیاد و در برخی موارد تا ۱۷ بچه هم می رسد. رشد بچه ها نیز بسیار سریع بوده و برخی از آنها در سن دو ماهگی بالغ شده و قادر به تولید مثل خواهند بود (1977 ,Hanney). جوندگان جانوران مضری می باشند که از نظر کشاورزی اهمیت زیادی دارند. این جانوران با فعالیت در باغها و مزارع و انبارها، انواع محصولات و فرآورده های کشاورزی را در شرایط مختلف مورد حمله قرار داده و خسارات زیادی وارد می کنند (1989 ,Greaves و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷). در بعضی مناطق طغیانهای موقتی جوندگان سبب ایجاد خسارتهای سنگین و یا حتی آسیب کامل به محصولات می گردد.
خسارتهای پس از برداشت گاهی اوقات در برخی مناطق از خسارت های قبل از آن فراتر می رود (چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). بنابراین توصیه می شود موضوع کنترل جوندگان همیشه مورد توجه قرار گیرد و فقط محدود به زمان های طغيان نشود (چالاكی، ۱۳۷۸). در انبارها نیز موش ها با نفوذ به داخل ساختمان ها از مواد انباری استفاده نموده و موجب آلودگی، کاهش کمی و نامرغوبی آنها می شوند. گاهی مقدار زیادی از محصولات کشاورزی به وسیله ی آلوده شدن به مدفوع، ادرار و لاشه ی جوندگان غیر قابل استفاده می گردند (شاهرخی، ۱۳۷۹). نقش جوندگان در انتشار بیماریها بین انسان و حیوانات دیگر از اهمیت زیادی در بهداشت برخوردار است. به طور کلی افزایش تماس جوندگان با جوامع انسانی، احتمال انتقال عوامل عفونی و بیماری زا را به انسان تشدید می کند. امروزه با پیشرفت علم نقش جوندگان در انتقال و انتشار عوامل بیماری زای زیادی در حدود ۶۰ مورد) مورد شناسایی قرار گرفته است. بیماری هایی نظیر: طاعون، تیفوس، سل، جذام، سالک و بیماری های انگلی و ویروسی زیادی توسط جوندگان منتقل می شوند (1989 ,Greaves و سپیدار، ۱۳۶۹).
در باغهای پسته هرچند گونه های متعددی از جوندگان مشاهده شده اند، ولی دامنه ی فعالیت و خسارت آنها محدود و کم اهمیت بوده و عمدتا وابسته به شرایط محیطی و آب و هوایی می باشند
شاهرخی، ۱۳۷۹). از این جهت می توان گفت در شرایط فعلی جوندگان در اغلب باغهای پسته بصورت مساله ی مهمی نمی باشند و گونه هایی که کم و بیش فعالیت نمایانی دارند از چند گونه تجاوز نمی کنند. اما احتمال دارد در آینده ای نزدیک به دلیل تغییرات جوی، خشکسالی های پی در پی و در نتیجه از بین رفتن زیستگاه های طبیعی و زیر کشت رفتن زمین های کوهپایه که محل فعالیت بسیاری از جوندگان است و نیز تغییر سیستم آبیاری از غرقابی به تحت فشار، وضعیت و فعالیت گونه هایی از جوندگان در باغهای پسته از جهات کمی و کیفی دگرگون گردد (کما اینکه در چند سال اخیر در بعضی نقاط کشور گزارش هایی از طغیان و خسارت شدید جوندگان به درختان پسته مشاهده شده است (بصیرت، ۱۳۸۲)). لذا شناخت گونه های جونده ی باغهای پسته، نحوه ی فعالیت و چگونگی مبارزه با آنها خالی از فایده نبوده و حتی و ضروری به نظر می رسد. در راستای نیل به این هدف سعی شده است دربارهی شناسایی جوندگان باغهای پسته، نحوه ی فعالیت و چگونگی مبارزه با آنها اطلاعاتی در نشریه ی حاضر ارایه گردد.
گونه های مختلف جوندگان باغ های پسته
الف) خانواده ی Muridae
١- موش ورامین Nesokia indica Gray& Hardwicke
مشخصات ظاهری: موش ورامین جثه ی متوسطی داشته و طول سر و بدن آن در حدود ۱۴- ۲۰ سانتی متر است. دم کوتاه تر از بدن و در حدود آن بوده و بدون مو و نسبتا فلسی می باشد. رنگ بدن خاکستری، قهوه ای روشن یا تیره و مایل به خرمائی است (شکل ۱). دندانهای پیشین فک بالا قوی، پهن و نارنجی رنگ و واضح هستند (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷).
عکس: مهدی جلائیان
شکل ۱- نمای ظاهری بدن موش ورامین (اصلی)
مشخصه ی مهم این جونده برای تشخیص در باغ، وجود انبوه خاک به صورت تپه ی کوچک هرمی شکل در جلوی سوراخ است که در این موش منحصر به فرد است و به این ترتیب می توان این گونه را از سایر گونه ها تشخیص داد (شاهرخی، ۱۳۷۹) (شکل ۲). زیست شناسی و فعالیت: موش ورامین دامنهی انتشار گسترده ای داشته و در اغلب مناطق پسته خیز کشور وجود دارد. موش و رامین عمدتا در باغهای جلگه و دشت فعالیت دارد. در چنین شرایطی آثار فعالیت آن به وعنوان یک گونه ی جوندهی عمومی در اغلب باغهای پسته مشهود می باشد. موش ورامین در باغهای پسته عمدتا در اطراف درختان ایجاد لانه نموده و طوقه و ریشه ی درختان را مورد حمله قرار می دهد (شکل ۲ و.3:مردجازبیان)
شکل ۲- سوراخ لانه در موش ورامین (اصلی).
۳). به دلیل نوع رژیم غذایی، فعالیت این موش، زیرزمینی بوده و در طول سال ادامه دارد. بنابراین به ندرت از لانه خارج می شود (تقی زاده، ۱۳۶۰). لانه ی موش ورامین گسترده و منشعب می باشد ولی به طوری که مشاهده شده است در باغهای پسته گستردگی آن نسبتا محدود بوده و تعداد سوراخهای یک لانه از ۴ عدد بیشتر نمی باشد (در مواقع افزایش جمعیت ممکن است تعداد سوراخ یک لانه به ۱۵ عدد هم برسد) (بصیرت، ۱۳۸۲). این موش در سال ۵-۶ نسل داشته و تعداد نوزادان در هر زایمان ۳-۸ عدد می باشند. موش ورامین نسبت به شرایط آب و هوایی حساس بوده و در سرما و گرمای زیاد از فعالیت آن کاسته می شود (تقی زاده، ۱۳۶۰). موش ورامین مهم ترین و مضرترین جوندهی باغهای پسته می باشد و در شرایط خاص جمعیت آن افزایش یافته و می تواند خسارت زیادی ایجاد کند. خسارت این موش علاوه بر تغذیه از ریشه و طوقه ی درختان که موجب ضعف و حتی خشکیدگی آنها می شود (شکل 3)، به دلیل گستردگی و انشعاب لانه ها موجب تخریب جویها و انهار و هدر رفتن آب آبیاری می شود. در بعضی باغها به دلیل اقدام به کاشت یونجه و یا گیاهانی مشابه که دارای ریشه های انبوه و قوی هستند، موش ورامین بیشتر جلب می گردد (شاهرخی، ۱۳۷۹). علی رغم دامنه ی انتشار و عمومی بودن موش ورامین در باغهای پسته، خوشبختانه تراکم آن در این باغها، اغلب خفیف بوده و خسارت نمایانی ندارد و می توان به سهولت از خسارت آن جلوگیری نمود.
مبارزه: در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که مؤثرترین و اقتصادی ترین راهبرد کنترل صحیح جوندگان استفاده از مدیریت تلفیقی است. از دیدگاه مدیریت تلفیقی، مبارزه و مهار جوندگان مضر، با بررسی وضعیت موجود محیط آغاز و پس از درک چالش ها و نقاط قوت، برنامه اجرایی لازم تدوین می شود ( اسدی، ۱۳۸۹ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
شکل ۳- نحوهی خسارت موش ورامین در منطقه ی طوقه و ریشه های اصلی درخت پسته.
شناسایی گونه ها، تعیین اندازهی جمعیت هر گونه، تعیین گونه ی غالب منطقه، مطالعه ی عوامل موثر بر تغییرات جمعیتی جوندگان و در نهایت انتخاب مناسب ترین روش ها برای کاهش جمعیت جانور، از جمله مراحلی هستند که اجرای آنها برای مهار تلفیقی جونده الزامی می باشند. کلید موفقیت در امر کنترل جوندگان در یک برنامه ی هماهنگ و منظم است که در آنجا زمان مبارزه به طور منظم و بر اساس جدول زمان بندی انجام می شود و مکان های بزرگ در یک زمان و به طور همه جانبه تیمار می شوند (اسدی، ۱۳۸۹؛
چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). به طوری که اشاره شد مهم ترین و عمومی ترین جوندهی خسارت زا در
باغهای پستهی کشور، موش ورامین می باشد. به این دلیل در این قسمت در مورد روش های مختلف مبارزه با این جانور به تشریح بحث خواهد شد
الف) روشهای زراعی
١- ریختن آب در لانه: در موقع آبیاری با نفوذ آب در لانه ها و یا ریختن آب در آنها می توان موجب از بین رفتن موش های موجود در لانه بویژه نوزادان شد (همچنین موش هایی که به دلیل جریان آب، از لانه خارج می شوند را می توان به کمک روش های مکانیکی از بین برد). با استفاده از این روش در پائیز و زمستان می توان مبارزهی مؤثری علیه موش ورامین در باغهای پسته انجام داد (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی. ۱۳۷۹)
۲- یخ آب زمستانه: در زمستان و در روزهای یخبندان چنانچه آبیاری انجام شود، سرمای ناشی از یخ بستن آب کمک زیادی به تلفات بیشتر جانور در لانه خواهد کرد (بخصوص در مورد موش ورامین که نسبت به سرمای هوا بسیار حساس است) (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
3- شخم: شخم بین درختان (و حتی بین ردیفها) در باغهای پسته موجب خراب شدن لانهها، تلف شدن نوزادان و حتی از بین رفتن تعدادی از موش های بالغ می شود. هرچند به دلیل فعالیت بیشتر موش ورامین در اطراف تنه و ریشه ها و عدم امکان شخم کامل در این مناطق، استفاده از شخم در باغهای پسته اثر قاطعی ندارد ولی از طرفی به دلیل عمق نسبتا کم لانه ها (۱۵ تا ۲۰ سانتی متر)، چنانچه شخم در زمستان انجام و بعد از آن آبیاری (یا یخ آب) انجام شود تلفات زیادی به این جانور وارد می شود (شاهرخی، ۱۳۷۹). ۴- از بین بردن علف های هرز: علفهای انبوه و متراکم در اطراف تنه ی درختان پسته، بویژه علفهای دایمی با ریشه قوی مانند خارشتر و غیره از عوامل تجمع و ازدیاد موش ورامین می باشند. بنابراین حذف علف های هرز اطراف تنه، بخصوص اگر همراه شخم باشد نقش مهمی در کاهش جمعیت موش ورامین خواهد داشت (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
ب) روشهای مکانیکی
1- تله گذاری: در باغهایی که تراکم لانه های موش کم می باشد می توان در فرصت های مناسب با استفاده از تله های کشنده، موشها را گرفته و از بین برد و بنابراین این روش نیز در طول سال به طور مستمر از تأثیر کافی برخوردار می باشد (شاهرخی، ۱۳۷۹). ۲- دود دادن لانه ها: با ایجاد دود در لانهها (بویژه با استفاده از دود موتور سیکلت با خودرو) می توان
موش های موجود در لانه را از بین برد (شاهرخی، ۱۳۷۹).
ج) روشهای شیمیایی
در شرایط حاد و بحرانی که موش و رامین تراکم و فعالیت گسترده و زیادی دارد، مبارزهی شیمیایی ناگزیر بوده و می تواند جمعیت آن را به شدت کاهش دهد (شاهرخی، ۱۳۷۹). در سالهای اخیر به دلایلی که قبلا به آن اشاره شد، جمعیت موش ورامین در بعضی باغهای پسته ی کشور به شدت بالا رفته و خسارت زیادی ایجاد کرده است و کارشناسان و باغداران را مجبور به اعمال روش های مختلف مبارزه شیمیایی نموده است. از جمله در سال ۱۳۸۲–۸۳ در استان کرمان، شهرستان زرند (دهستان سیریز) بصیرت، ۱۳۸۲) و سال ۱۳۸۹-۹۰ در استان خراسان رضوی، شهرستان رشتخوار (بخش جنگل) (مشاهدات شخصی که خسارت زیادی توسط موش ورامین به باغهای پسته وارد شده است. از آنجا که پیش بینی می شود چنین وضعیتی در سایر مناطق پسته خیز کشور نیز به وجود آید، بنابراین در این قسمت به تشریح روش های مختلف مبارزهی شیمیایی علیه موش ورامین (که قابل تعمیم برای سایر گونه های خسارت زای جوندگان نیز می باشد) پرداخته می شود.
۱- طعمه ی مسموم: قبل از تهیه ی طعمه ی مسموم ابتدا کلیه ی سوراخهای جونده در منطقه ی مورد نظر بایستی کوبیده مسدود شود. سپس در روز بعد ابتدا طعمه را تهیه کرده و آنگاه طعمه پاشی فقط در مورد سوراخ های فعال (دوباره باز شده) انجام می گیرد (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹). هر طعمه ی مسموم دارای دو رکن اساسی یعنی “سم” و “طعمه” است. در تهیه ی طعمه می باید نسبت طعمه و سم مصرفی مورد توجه دقیق قرار گیرد، زیرا زیادی سم در تهیهی طعمه نتیجه ی عکس می دهد همچنان که کمبود آن اثربخشی لازم را نخواهد داشت. انتخاب سم مناسب بستگی به نوع و تراکم جمعیت جونده دارد. در تراکم های بالا تنها سم مناسب که در ایران اثربخشی خوبی دارد فسفردوزنگ است. از این سم به نسبت ۲- ۲ / ۵ درصد استفاده می شود (به عنوان مثال ۱۰۰ کیلوگرم گندم یا جو به عنوان طعمه + ۲ – ۲/ ۵ کیلوگرم سم فسفردوزنگ + ۲ کیلو گرم روغن آفتابگردان). از این طعمه ی مسموم به میزان ۳-۵ گرم داخل هر لانه ی فعال ریخته می شود. البته این سم برای وارد کردن ضربهی آنی به جمعیت بسیار مناسب است اما ادامه دادن آن در تراکم های متفاوت جوندگان کارساز نمی باشد زیرا موشها پس از دیدن اثرات کشندگی این نوع سم (که همراه با سر و صدای زیاد موش و خونریزی خارجی است) روی سایر همنوعان خود، از وجود طعمه آگاه شده و دیگر از این طعمهها مصرف نمی کنند (اسدی، ۱۳۸۹؛ چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). در این حالت بایستی در ادامه ی کار برای جلو گیری از طعمه گریزی، از طعمه های آمادهی ضد انعقادی (مانند کلرات، اكتوسین سی و لانی رات) استفاده کرد. نوع طعمه بسته به نوع جانور، زمان مصرف و شرایط محیطی تفاوت دارد و می تواند شامل: علف سبز (بویژه یونجه)، ریشهی چغندر، سیب زمینی، هویج، گندم، دانهی خربزه و هندوانه و تخم آفتاب گردان باشد. به عنوان مثال در زمستان از طعمه های خشک مانند گندم، ذرت و آفتاب گردان و در تابستان از طعمههای آبدار و تازه مانند سیب زمینی، هویج و یونجه استفاده می شود (چالاكی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). بر اساس نتایج آزمایش های انجام شده در باغهای پسته ی شهرستان زرند، پسته و دانهی خربزهی بوداده مطلوب ترین طعمه برای موش ورامین بودند (بصیرت، ۱۳۸۲). پس از هر طعمه گذاری، در مبارزه ی بعدی حتما بایستی نوع طعمه عوض شود زیرا در غیر این صورت موشها با شناسایی طعمه، دیگر از آن مصرف نمی کنند. طعمه پاشی در زمستان هر
۲۵ – ۱۵ روز و در تابستان هر ۱۰ روز یک مرتبه تکرار خواهد شد (شاهرخی، ۱۳۷۹). از انواع طعمه ی مسموم دیگر کلرات است که به صورت آماده و به شکل قالبهای شکلاتی شکل یا دانه ای در بازار موجود بوده و نتیجهی رضایت بخشی داشته است (چالاکی، ۱۳۷۸). همچنین خطر این سم از فسفردوزنگ کم تر است. در هنگام تهیه و کاربرد طعمهی مسموم در باغ، رعایت نکات زیر ضروری است (بصیرت، ۱۳۸۲): ۱- آگاه نمودن مردم از انجام مبارزه به منظور جلوگیری از ورود اطفال به منطقه ی طعمه گذاری شده، عدم چرای دام و عدم رهاسازی طیور. ۲- رعایت نکات ایمنی و بهداشتی در هنگام تهیهی طعمه ی مسموم مانند: استفاده از دستکش، پرهیز از تماس بدن با سم، پرهیز از خوردن و آشامیدن، وجود تهویه ی مناسب در محل تهیه ی طعمه. ۳- در هنگام به کار بردن طعمهی مسموم بایستی از تماس دست با طعمه جلوگیری شود زیرا موشها جانوران باهوشی بوده و بوی دست انسان را تشخیص داده و دیگر از طعمه ی مسموم تغذیه نمی کنند. ۴- جمع آوری و دفن بقایای طعمه های مسموم مصرف نشده در خاتمهی طعمه گذاری.
۲- سموم تدخینی: استفاده از سموم تدخینی (گازی) عليه جوندگانی که فعالیت زیرزمینی دارند مانند موش
ورامین) نتایج خوبی داشته و معمولا تا ۹۰ درصد مؤثر است. گاز آزاد شده از این سموم، درون دالانها نفوذ
کرده و جانور (بالغين و نوزادان) را خفه و یا مسموم می کند. از مهم ترین سموم تدخینی که در کشور علیه جوندگان مختلف رایج است می توان به آلومینیوم فسفاید (با نام تجاری فستوکسین) و سدیم سیاناید (با نام تجاری سیماگ) اشاره کرد (اسدی، ۱۳۸۹؛ چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). هر دو سم مذکور عليه موش ورامین در باغهای پسته مورد آزمایش قرار گرفته و تلفاتی در حدود ۹۷ درصد ایجاد کرده اند. نکته ی لازم به ذکر در مورد این سموم، رعایت کامل نکات ایمنی (بویژه در مورد سیماگ) است چراکه به دلیل گازی شکل بودن و سمیت فراوان برای انسان، در هنگام کار با آنها بایستی از دستکش و ماسک و در محیط آزاد یا دارای تهویه استفاده شود (بصیرت، ۱۳۸۲). همچنین این سموم برای تبدیل شدن به حالت گازی نیاز به رطوبت دارند. به طور خلاصه مراحل انجام کار با سموم گازی به این ترتیب است (بصیرت، ۱۳۸۲ و شاهرخی، ۱۳۷۹):
۱- ابتدا لانه کوبی انجام شود تا لانه های فعال مشخص شوند.
۲- مقداری آب
برای تسریع در تصعید گاز سمی بویژه در محیطهای خشک، در دهانهی سوراخهای فعال ریخته شود. ۳تعداد یک عدد قرص فستوکسین یا مقدار دو گرم پودر سیماگ توسط یک قاشقک که دارای دسته ی نسبتا بلندی (حدود نیم متر) است (شکل ۴)، تقریبا در عمق ۲۰ سانتی متری از دهانهي لانه قرار داده شود. ۴برای جلوگیری از خروج گاز از لانه، بلافاصله دهانه ی سوراخ بسته شود.
شکل ۴- قاشقک مخصوص قرار دادن سموم گازی، درون لانه ی جونده پسته. در لنج
۳- پودرهای سمی: برای مبارزهی شیمیایی با موشها از پودرهای سمی نیز استفاده می شود. پودر را می توان در مسیر رفت و آمد موش ها، کنار دیوارها یا داخل لانه ی موش ها ریخت تا موشها هنگام عبور از این نقاط، آلوده به سم شوند. موش ها بنابر عادت دست و پا و زیر شکم خود را لیسیده و در نتیجه مقداری از سم را می بلعند و در اثر مسمومیت از بین می روند. گرد سم را می توان توسط پمپهای گردپاش نیز داخل لانه ی موش بریزیم. در این روش از سموم مختلف مانند فسفر دو زنگ و سموم کومارینی می توان استفاده کرد. همچنین می توان سم را با مواد بی اثر مانند خاک اره، خاکستر و غیره مخلوط کرد و داخل لانهها پمپ کرد (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
۲- موش خانگی .Mus musculus L
مشخصات ظاهری: موش خانگی کوچک ترین گونه ی جوندهی خسارت زا است. اندازهی سر و بدن ۶-۱۰ سانتی متر است. دم نیز در حدود اندازه ی بدن طول دارد. رنگ عمومی بدن قهوه ای روشن مایل به خاکستری است (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) (شکل ۵). و دردGliche A. Deschandol
شكل ۵- نمای ظاهری بدن موش خانگی.
زیست شناسی و فعالیت: این جونده در طول سال فعال بوده و ۶-۸ نسل در سال دارد. تعداد نوزادان نیز در هر زایمان ۳-۱۲ عدد است (چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). موش خانگی به عنوان یک جوندهی عمومی در محیط های مختلف در باغهای پسته انتشار دارد و ممکن است از دانه های پسته موجود در سطح باغ استفاده کند. همچنین این موش در انبارها احتمالا محصول انبار شده را مورد حمله قرار خواهد داد و قدری ایجاد خرابی می نماید. در عین حال به طور کلی خسارت موش خانگی بویژه در باغهای پسته و روی درختان قابل توجه نمی باشد و بیشتر به عنوان آفتی انباری اهمیت دارد (شاهرخی، ۱۳۷۹). مبارزه برای مبارزه با موش خانگی در انبارها می توان از روش تله گذاری و صفحات چسبنده در نقاط مختلف انبار استفاده کرد (شاهرخی، ۱۳۷۹).
ب) خانواده ی Cricetidae
١- موش مهاجر Cricetulus migratorius Pallas
مشخصات ظاهری: موش مهاجر جثه ی کوچکی دارد. طول سر و بدن آن قدری از موش خانگی بزرگ تر بوده و ۶ / ۵-۱۱ سانتی متر است. دم کوتاه و در حدود طول بدن است. رنگ پشت بدن خاکستری و زیر شکم روشن می باشد (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) (شکل ۶).
شکل ۶- نمای ظاهری بدن موش مهاجر
زیست شناسی و فعالیت: موش مهاجر معمولا شب فعال است هرچند گاهی در روز نیز مشاهده می شود. در سال ۲-۳ مرتبه تولید مثل می کند و در هر بار تا ۷ نوزاد به دنیا می آورد (چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). موش مهاجر نیز در بعضی باغهای پسته همراه با گونه های دیگر ممکن است وجود داشته باشد ولی این موش بیشتر از علفها تغذیه نموده و یا احتمالا از دانه های موجود در سطح باغ استفاده نموده و روی
درختان فعالیتی ندارد. همچنین ممکن است در انبارها نیز گونیهای پسته ی انبار شده مورد حمله ی این موش قرار گیرند.
مبارزه برای مبارزه با موش مهاجر در انبارها نیز می توان از روش تله گذاری و صفحات چسبنده در نقاط مختلف انبار استفاده کرد (شاهرخی، ۱۳۷۹).
٢- موش ایرانی Meriones persicus Blanford
مشخصات ظاهری: جونده ای است با جثه ی متوسط و اندازهی سر و بدن ۱۳-۱۶/ ۵ سانتی متر و دم بلندتر از بدن و ۱۴۷-۱۹۵ میلی متر است. گوشها نسبتا بزرگ و پاها نیز نسبتا باریک و کشیده بوده و کف پاها کاملا برهنه است که مهم ترین مشخصه ی این موش می باشد. رنگ پشت خاکستری مایل به قهوه ای است (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) (شكل ۷).
شكل ۷- نمای ظاهری بدن موش ایرانی.
زیست شناسی و فعالیت: موش ایرانی (جرد ایرانی) ممکن است در بعضی مناطق در داخل باغهای پسته و با حاشیهی مزارع و باغها و حتی داخل ساختمان های روستایی موجود در باغها وجود داشته باشد. گاهی در داخل لانه ی آن مقداری پستهای ذخیره شده مشاهده شده است. موش ایرانی پراکندگی وسیعی در کشور دارد و به استثناء کویر لوت و دشت کویر در سایر نقاط ایران وجود دارد (درویش، ۱۳۸۰ و شاهرخی،.(۱۳۷۹
٣- موش دم قرمز Meriones lybicus Lichtenstein
مشخصات ظاهری: این موش نیز جثه ی متوسطی دارد. طول سر و بدن ۱۲-۱۷ سانتی متر است. اندازهی دم
نیز در حدود اندازه ی سر و بدن و یا قدری بلندتر است. دسته ی موی انتهای دم به خوبی مشخص می باشد. رنگ عمومی بدن در پشت نخودی یا قهوه ای روشن و در زیر بدن سفید است. دم قهوه ای مایل به حنایی است. دسته ی موی دم تیره می باشد (شکل). کف پا قسمتی برهنه بوده ولی در وسط مودار است (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷).
زیست شناسی و فعالیت: موش دم قرمز غالبا روز فعال و گاهی نیز شب فعال است. اغلب به صورت دسته جمعی زندگی می کنند. معمولا در زمستان و بهار جفتگیری کرده و در سال حداقل دو بار تولید مثل می کنند و هربار ۳-۷ نوزاد به دنیا می آورند (چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹)، عمدتا در حاشیهی مزارع، باغها و جویها لانه دارد و فعالیت آن در داخل باغهای پسته و اطراف درختان به ندرت مشهود است و بنابراین قابل توجه نمی باشد.
شکل ۸- نمای ظاهری بدن موش دم قرمز
۴- جربیل هندی Tatera indica Hardwicke
مشخصات ظاهری: جربیل هندی نیز مانند سایر گونه های این خانواده جثه ی متوسطی دارد. طول سر و بدن در حدود ۱۶ سانتی متر و طول دم قدری بلندتر بوده و در حدود ۱۷ سانتی متر می باشد. رنگ عمومی بدن
قهوه ای روشن مایل به خرمایی است. رنگ دم در بالا و زیر تیره و در دو طرف روشن است. در دور چشمها نوار سیاهی دیده می شود که آن را از موش ایرانی متمایز می سازد (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) (شکل 1).
شکل ۹- نمای ظاهری بدن جربیل هندی
زیست شناسی و فعالیت: جربیل هندی نیز بیشتر در حاشیه ی مزارع و باغها لانه دارد و گرچه ممکن است در باغهای پسته بویژه در حاشیه و اطراف و سوراخ دیوارها لانه کند ولی فعالیت آن در باغهای پسته چندان نمایان نمی باشد. جوندگانی شب فعال بوده و ۳-۴ نسل در سال دارند. این جانور در تمام طول سال فعال است و بویژه در فصول بارندگی بیشترین تولیدمثل را دارد. همچنین این جانور از نظر انتقال بیماری طاعون) به انسان مهم می باشد (1977 ,Hanney؛ چالاكی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
۵- موش کور Ellobius fuscocapillus Thomas
مشخصات ظاهری: موش کور جونده ی کوچکی است و طول سر و بدن آن ۱۱- ۱۱/ ۵ سانتی متر است. رنگ پشت بدن قهوه ای قرمز و روی سر سیاه رنگ است. چشم ها و گوش ها خیلی ریز بوده و اغلب در زیر موها پنهان است. دم کوتاه و پوشیده از مو می باشد (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) شکل ۱۰). زیست شناسی و فعالیت: موش کور بیشتر در ارتفاعات و دامنهی تپه ها و بیابانها و همچنین در حاشیهی مزارع و باغها وجود دارد و ممکن است در باغهای پسته که در این نواحی ایجاد شده است نفوذ کند. لانه های گسترده و منشعب این جانور که با توده ها و کپه های خاک پوشیده شده است در بعضی باغها دیده می شود. مهم ترین مشخصه ی موش کور در باغ وجود توده های خاک به شکل دهانهی آتشفشان است شاهرخی، ۱۳۷۹). این توده های خاک که ارتفاع آنها گاهی به ۲۰ سانتی متر هم می رسد، با فاصله ی نزدیک از هم و روی سوراخها وجود دارند و مسیر لانه را مشخص می کنند. ورودی سوراخ در حدود ۲۰-۳۰ سانتی متر از سطح خاک فاصله دارد. بنابر این عملا سوراخ ورودی موش کور دیده نمی شود. این جانور در تمام فصول سال فعال بوده و خواب زمستانه ندارد. این جونده سه نسل در سال دارد. موش کور به علت ضعف دید چشم، در طول روز عمدتا داخل لانه بوده و تنها فعالیت شبانه دارد (تقی زاده، ۱۳۶۰؛ چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). به دلیل زندگی دایمی زیرزمینی و خطرات ناشی از ورود آب به داخل لانهها، موش کور در زمین های آبی به ندرت لانه سازی و فعالیت می کند. بنابر این احتمال خسارت موش کور در باغهای پسته ای که به صورت غرقابی آبیاری می شوند بسیار کم است. ولی با گسترش روش های آبیاری تحت فشار در باغهای پستهی کشور، احتمال خطر آفرینی موش کور نیز در آینده وجود دارد.
عکس: مهدی جلائیان
شکل ۱۰- نمای ظاهری بدن موش کور (اصلی).
مبارزه: بطورکلی وجود موش کور در باغهای پسته ی مناطق مختلف خیلی به ندرت مشاهده شده است ( البته نگارندگان آثار خسارت شدید این موش که حتی منجر به قطع کامل ریشه های درخت پسته شده بود را مشاهده نمودند. از آنجا که سوراخ ورودی این جانور مشخص نیست و به سختی می توان به آن دسترسی پیدا کرد، بنابراین برای مبارزه با این موش می توان از عملیات باغبانی بویژه آبیاری (ریختن آب در لانه) و در صورت امکان شخم بین ردیف ها استفاده نمود (شاهرخی، ۱۳۷۹).
ج) خانواده ی Hystricidae
تشی یا گربه تیغی .Hystrix indica kerr
مشخصات ظاهری: تشی بزرگترین گونه ی جونده بوده و طول سر و بدن آن در حدود ۸۰ سانتی متر تا یک متر می باشد. مهم ترین مشخصه ی آن سیخ های نوک تیزی است که در پشت بدن آن بوده و آلت دفاعی جانور می باشند (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) (شکل ۱۱). زیست شناسی و فعالیت: تشی در بهار و تابستان در مراتع، مزارع و جنگل ها فعالیت دارد ولی در پائیز و زمستان با نبودن علف و برداشت محصولات زراعی به نهالستان ها و باغها هجوم می برد و نهال ها و درختان را مورد حمله قرار می دهد و با قطع نهال ها و درختان و کندن قسمتی از تنه ی درختان مسن موجب خسارت می شود (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹). باغهای پسته ی مناطق کوهپایه ای و بخصوص درختان پسته ی جنگلی (بنه اغلب در فصل زمستان مورد حمله ی تشی قرار می گیرند که در نتیجه منجر به
شکل ۱۱- نمای ظاهری بدن تشی یا گربه تیغی
قطع درختان جوان و نهال ها و حتی کنده شدن قسمتی از درختان تنومند می شود. چنین وضعیتی در بعضی باغهای پستای شهرستان کاشمر (خراسان رضوی) مشاهده شده است. تشی یک نسل در سال دارد. در اسفند و فروردین زایمان کرده و ۱-۳ نوزاد به دنیا می آورد. تشی خواب زمستانه ندارد و در تمام مدت سال فعال است. این جانور فقط شبها از لانه خارج شده و به فعالیت می پردازد (چالاکی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، (۱۳۷۹ مبارزه برای جلوگیری از خسارت تشی در باغهای پسته راه عملی ممانعت از ورود آنها به باغها و محل رویش درختان جنگلی می باشد. همچنین شکار، تله گذاری، فومیگاسيون (دود دادن لانهها) و استفاده از سموم تدخینی نیز برای مبارزه با تشی به کار می رود (شاهرخی، ۱۳۷۹). در صورت استفاده از سموم تدخینی، بایستی مقدار ۱۰-۲۰ گرم پودر سیماگ یا ۳-۵ عدد قرص فستوکسین را داخل لانه ریخته و سوراخ آن را مسدود کنند (چالاكی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
راسته ی خرگوشها (Lagomorpha)
از لحاظ رده بندی قبلا خرگوشها با جوندگان در یک راسته منظور می شدند ولی مطالعات نشان داده است که خرگوش ها منشاء جداگانه ای داشته و از جوندگان مجزا هستند؛ به این ترتیب که در خرگوشها در فک بالا دو جفت دندان پیشین وجود دارد و این در حالی است که در جوندگان فقط یک جفت وجود دارد (2008 ,Karami et al؛ درویش، ۱۳۸۰ و مروتی و همکاران، ۱۳۸۹).
الف) خانوادهی خرگوشها Leporidae خرگوش وحشی .Lepus capensis L
مشخصات ظاهری: خرگوش وحشی جونده ای درشت اندام می باشد. اندازه ی سر و بدن ۲۵-۵۰ سانتی متر می باشد. دم کوتاه و در حدود ۷-۱۰ سانتی متر است. پاهای عقب ۹-۱۴ و گوشها ۱۱- ۱۴/ ۵ سانتی متر طول دارند. رنگ عمومی بدن قهوه ای دار چینی است. رنگ دم سیاه و در انتها سفید است. دندان های پیشین بالا دو جفت می باشند (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷) (شکل ۱۲). | زیست شناسی و فعالیت: خرگوش لانه ی خود را به صورت حفر زمین درست نمی کند بلکه معمولا پناهگاه هایی در بین درختان و زیر بوته ها دارد که با مواد نرم گیاهی مفروش می شود. خرگوش حیوان پرتحرکی بوده و در تمام دورهی سال فعالیت می کند. حتی در زمستان و در روزهای برفی نیز در حال
شکل ۱۲- نمای ظاهری بدن خرگوش وحشی.
فعالیت دیده می شود. بیشتر فعالیت شبانه دارد و ۲-۴ نوزاد در هر زایمان به دنیا می آورد. خرگوش در جلگه ها و کوهپایه ها وجود داشته و در مراتع، مزارع و باغها فعالیت می کند و از علفها و برگهای تازه و دانه ها و میوه ها تغذیه می کند. در زمستان در صورت نبودن علف و دانه، به درختان حمله کرده و از پوست و شاخه ها می خورد (شاهرخی، ۱۳۷۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷). فعالیت خرگوش در باغهای پسته خیلی به ندرت بوده و خسارت محسوسی ندارد. امکان دارد در بعضی مناطق بطور لکهای فعالیت خرگوش در باغهای پسته مشاهده گردد. مبارزه برای مبارزه با جوندگان بزرگی مانند خرگوش می توان از روش های زیر استفاده کرد (تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹):
۱- ایجاد موانع به صورت پرچین، سیم خاردار، تور سیمی و حفر گودال برای جلوگیری از ورود جونده به داخل باغ.
۲- پوشاندن تنه ی درختان و اطراف بوته ها با تور سیمی، خار یا پارچه.
۳- شکار با تفنگ. ۴- تله گذاری.
ب) خانوادهی خرگوش موشها Ochotonidae
خرگوش موش Ochotona rufescens Gray
مشخصات ظاهری: خرگوش موش جتهای متوسط دارد و طول سر و بدن آن در حدود ۱۶ سانتی متر می باشد. دم در این جونده مشهود نمی باشد که این مهم ترین مشخصه ی آن است (در مقایسه با خرگوشها).
رنگ پشت بدن خاکستری قهوه ای است که در قسمت بالا نزدیک گردن ناحیه ی مشخصی به رنگ حنایی دیده می شود (شکل۱۳). دندانهای پیشین فک بالا دو جفت می باشند (مروتی و همکاران، ۱۳۸۹ و وزیری و همکاران، ۱۳۷۷).
شکل ۱۳- نمای ظاهری بدن خرگوش موش.
زیست شناسی و فعالیت: خرگوش موش که آن را به نام موش کوهی با پیکای افغانی نیز می نامند، عمدتا در نواحی کوهپایه و ارتفاعات فعالیت دارد و اغلب در دامنه ی صخره ها در زیر سنگها و پرچین ها و دیوارهای باغها لانه می کند. خرگوش موش روز فعال بوده و به صورت دسته جمعی زندگی می کند. این جانور چندین مرتبه در سال تولید مثل می کند و هربار ۴-۶ نوزاد به دنیا می آورد (چالاكی، ۱۳۷۸ و شاهرخی، ۱۳۷۹). در باغهای پسته ی مناطق مرتفع و کوهپایه آثار فعالیت خرگوش موش مشهود بوده و در طول سال در تکاپو می باشد. در بهار و تابستان از علفها، برگها، دانه ها و میوه ی درختان تغذیه می کنند. در زمستان نیز در صورت نبودن علف به درختان حمله کرده و از پوست تنه و شاخه ها می خورند و موجب خسارت می شوند. مبارزه: از آنجا که درختان حاشیدی باغ و مجاور دیوارهای باغ بیشتر در معرض هجوم و حملهی خرگوش موش می باشند، بنابر این عملی ترین راه مبارزه با آن سمپاشی تنه ی این درختان یا پوشاندن آنها با خار یا تور سیمی (بویژه در زمستان) می باشد. همچنین با قرار دادن تله هم می توان با این جانور مبارزه کرد. استفاده از طعمه ی مسموم علف سبز (بویژه یونجه) تلفات قابل توجهی به خرگوش موش وارد خواهد کرد تقی زاده، ۱۳۶۰ و شاهرخی، ۱۳۷۹).
جمع بندی جوندگان باغات پسته
با توجه به مطالبی که دربارهی جوندگان باغهای پسته بیان شد می توان گونه های مهم که احتمال خسارت آنها وجود دارد به قرار زیر معرفی نمود:
١- موش ورامین Nesokia indica ٢- تشی Hystrix indica ۳- موش کور Ellobius fuscocapillus ۴- خرگوش موش Ochotona rufescens
گونه ی اول گرچه به عنوان جوندهی عمومی است ولی عمدتا در باغهای پستای جلگه و دشت انتشار دارد. گونه های دوم و سوم در باغهای جلگه و کوهپایه انتشار دارند ولی بیشتر در مناطق مرتفع فعالیت می کنند. گونه ی چهارم مخصوص باغهای کوهپایه و مناطق مرتفع می باشد.
گرچه اشاره شد که در حال حاضر فعالیت و خسارت جوندگان (حتی چهار گونه ی فوق الذکر) در باغهای پسته ی اکثر مناطق چندان مهم و اقتصادی نمی باشد ولی در ارتباط با عوامل و پدیده های زیر امکان گسترش فعالیت و خسارت این گونه ها محتمل می باشد.
١- توسعهی باغها در نواحی کوهپایه که موجب نفوذ بیشتر سه گونه ی جونده ی بعدی می گردد بخصوص زمینه را برای افزایش فعالیت و خسارت موش کوهی آماده تر می سازد.
۲- توسعه ی سیستم آبیاری قطره ای که شرایط مناسب تری جهت فعالیت جوندگان و کمی آسیب پذیری آنها در باغها ایجاد خواهد نمود.
٣- کشت درختان به صورت متراکم بویژه ارقامی که پوست نازک تر و لطیف تری داشته و بیشتر در
معرض حملهی جوندگان قرار خواهند گرفت.
۴- رها کردن برخی باغ های پسته به دلایل مختلف از جمله کم آبی که شرایط را برای فعالیت جوندگان مهیا می کند. چنین باغهایی می توانند تبدیل به کانونی برای فعالیت و تکثیر جوندگان شوند.
در جهت اجتناب از نفوذ و گسترش
جوندگان در باغهای پسته در ارتباط با پدیده های فوق الذکر
اقدامات احتیاطی زیر قابل توصیه می باشند.
ا- ایجاد موانع ممکن در اطراف
باغها جهت جلوگیری از ورود و نفوذ جوندگان بویژه تشی و
خرگوش.
۲- مراقبت و نظارت در فرصت های مقتضی از نظر پیش آگاهی نفوذ جوندگان به باغها و گسترش تراکم و فعالیت آنها.|
٣- بهره گیری از عملیات باغبانی بویژه آبیاری و شخم و از بین بردن علفهای هرز اطراف درختان
در جهت جلوگیری از نفوذ و فعالیت جوندگان در باغها.